معرفی علم کلام
علم کلام
علم کلام یکى از علوم اساسى اسلام است. این علم ریشه در قرآن، روایات و عقل سلیم دارد و از این علم تعبیر به «علم اصول دین» نیز مى شود. این علم مشترک در میان تمامى فرق است، هر چند برخى از محقّقین قائلند به این که شیعیان مؤسس این علم هستند. این علم که از آن به کلام‌شناسی هم تعبیر شده است، دانشی است که به بحث پیرامون اصول اعتقادی و جهان‌بینی دینی بر مبنای استدلال عقلی و نقلی می‌پردازد و به شبهه‌هایی که در این زمینه مطرح می‌شود، پاسخ می‌دهد. دانش کلام، به پایه‌های اعتقادی در یک دین و مقابله و بحث با نظرات دیگر اندیشه‌ها می‌پردازد. جُستارهایی مانند برهان‌های اثبات وجود خدا، حدوث یا قدم جهان هستی، نبوت خاصه و عامه، عدل الهی، امامت، معاد و... در این رشته نظری بحث می‌شود. دانشمند علم کلام را «متکلم» می‌نامند.
تعریف علم کلام
در تعریف، فایده و هدف از تأسیس علم کلام اختلاف زیادى وجود ندارد. قاضى ایجى در تعریف این علم مى گوید: «کلام علمى است که با وجود آن مى توان قدرت بر اثبات عقاید دینى، آوردن حجت و دفع شبهه را پیدا کرد[1]».
تفتازانى نیز چنین مى گوید: «کلام، علم به عقاید دینى بر مبناى دلیل هاى یقینى است... و هدفش، شیرین نمودن طعم ایمان به واسطه یقین است و نتیجه آن نیز، سعادت در دنیا و نجات در عقبا است[2]».
فیّاض لاهیجى ـ شارح تجرید ـ هر دو تعریف را در کتاب شوارق الإلهام فى شرح تجرید الکلام خود آورده است[3].
ابن خلدون در مقدمه خود، علم کلام را اینگونه تعریف میکند: «کلام علمى است که بوسیله ادله عقلى، عقاید ایمانى و دینى را اثبات مىکند و دلائل گروهى از پیشینیان را که در اعتقادات خویش، راه خطا پیمودهاند، رد مىکند».
غزالى در کتاب الاقتصاد فى الاعتقاد، در تعریف علم کلام مىگوید: «کلام علمى است که در صفات و ذات قدیم و صفات ثبوتى و سلبى بارى تعالى و در بعث انبیاء و در موت در حیات و قیامت و رستاخیز و رؤیت خداوند بحث مىکند».
فارابى در احصاء العلوم میگوید: «صناعت کلام» کلمهاى است که انسان به مدد آن مىتواند از راه گفتار به یارى آراء و افعال محدود و معینى که واضع شریعت آن ها را صریحا بیان کرده است بپردازد و هر چه مخالف آن است، باطل نماید».
و میر سید شریف جرجانى در تعریفات، کلام را این گونه تعریف مىکند: «علم یبحث فیه عن ذات الله تعالى و صفاته و احوال الممکنات من المبدإ و المعاد على قانون الاسلام و القید الاخیر لاخراج العلم الالهى للفلاسفة». یعنى کلام علمى است که از ذات و صفات خداى تعالى و احوال ممکنات از مبدأ و معاد، مطابق قانون اسلامى بحث مىکند و قید اسلام بخاطر جدا کردن فلسفه از آن است.
در مجموع می توان علم کلام را این گونه تعریف کرد:
«علم کلام دانشی است که به استباط، تنظیم و تبیین معارف و مفاهیم دینی پرداخته وبراساس شیوه‌های مختلف استدلال اعم از برهان، جدل، خطابه و...گزاره‌های اعتقادی را اثبات و توجیه میکند و به اعتراض و شبهات مخالفان دین پاسخ می‌دهد[4]».
موضوع علم کلام
درباره موضوع علم کلام نظریه‌های مختلفی ارائه شده است که از آن میان دو نظریه ذیل درست‌تر است:
- موضوع علم کلام، خداوند (اثبات وجود، صفات و افعال الهی) است.
- موضوع علم کلام، عقاید دینی است.
اکثر محققان معاصر موضوع کلام را عقاید دینی می‌دانند.
اهداف علم کلام
در یک جمع‌بندی از سخنان متکلمان می‌توان اهداف علم کلام را چنین برشمرد:
- رسیدن به دین‌داری مدلل و محققانه در زمینه عقاید دینی
- اثبات پیش فرض‌ها و موضوع‌های سایر علوم دینی از طریق علم کلام چراکه تا وجود خداوند و رستاخیز و فرستادن انبیاء، در کلام ثابت نشود و تا زمانی که بحث‌های مربوط به هدفمندی و تکلیف انسان در این علم بررسی نگردد، بحث در سایر علوم اسلامی نظیر تفسیر، فقه، حقوق و... بی‌موضوع و بی‌معنا خواهد بود.
- هدایت حق‌جویان و نقد سفسطه گران
- دفاع از اصول و عقاید دینی
منابع:
سایت پژوهه
سایت ویکی فقه
سایت رسمی دفتر حضرت آیت الله سید علی حسینی میلانی
سایت مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران
گمنام